TE HOKIOI, E RERE ATU NA.

"Kia mahara ra pea e nga kingi, kia akona e nga kaiwhakawa.o te whenua.

NGARUAWAHIA, HANUERI 15, 1863

Ngaruawahia, Hanueri 1, 1863.

"E hoa ma e nga iwi katoa i runga i tenei motu i Aotearoa, tena ra koutou, kia ora tonu koutou i raro iho i te maru o te Atua, mana tatou e tiaki e atawhai. Tenei taku kupu ki a koutou ki nga kiri mangu katoa, ahakoa i te taha Kuini, kingi ranei; kia pai marire te hanga i nga ritenga, mo te tinana, mo te whenua. whiriwhiria, waiho i te ara marama, i te ara o te tika. ka huri.

Naku Na Matutaera Potatau.

HERETAUNGA, wahi o Poneke pepuere 17 1859

"E hoa ma e aku hoa aroha i waikato, tena ra koutou. nga tangata nana i huihui nga iwi kia kotahi, me nga whakaaro kia kotahi, a e whakaaro ana i runga i te marama pono. he mohoao, tera pea e pataia mai, i haere mai koe ki te aha? kia kite ra i a kouto, he aha te take o to haere mai? he haere ano, kiteaha? kia rongo korero a hau, mawai e hoatu te korero ki a koe? marua-tepupuke, raua ko Rua-temahara; nowhea ena tangata a te pupuke raua ko te mahara? ko te Runanga ko te kingi, ha, mawai e hoatu ki a koe? ma nga kaiwhakahaere tikanga, ae, katika. ara, kia pewheatia hoki e tamara, te pupuru o teki, o te whakaaro. kia pakari te (Matau, kia rite ki ta maui,) i hia ai te whenua rahi e takoto nei karewa hikurangi keirunga kerunga, koia ra tena; e takoto ma: apapa tuanuku. kahuri, Na nga iwi o runga nei, e haere ana ki Waikato, Na Wi-Tako Ngatata.

Puketapapa, wahi o Manukau. Tihema 25, 1862.

"No te 25 i huihui ai nga tangata o Manukau, ki te kirihimete meera atu iwi. a haereake nga moni i hokona hei utu kai 16 pauna. a ko nga moni i kohikohia mo te Whare karakia ki Ngaruawahia, koia tenei, na Ihaka, na Mohi, me o raua nei iwi. te maha o nga moni, 12 panna, 12 hereni, 6 kapa.

na horomona, na taukawe, me o raua nei iwi te maha o nga moni, 11 pauna, 7 kapa.

na te iwi o Ihumatao putanoa i puketapapa, te maha o nga moni, 14 pauna, 9 hereni, 6 kapa.

na Ihe-pene kaihau, me tona iwi tonu, te maha o nga moni, 20 pauna.

na nga pakeha i uru ki taua kohikohi, 7 hereni, 9 kapa. he mea miharo tenei, e hoa e te kaita o te hokioi; whakaurua iho ena kupu ki te perehi. kahuri. Nanaru te huia.

Rangiriri, Tihema 25, 1892.

"No tenei tau i timata ai te kohikohi a te hahi o Rangiriri, he whakaaro ki ta ratou Minita, kia heta-tarawiti. putaake nga moni, 5 pauna, 14 hereni, 3d "na te kingi, 2 pauna. "hei tauira tene ki nga wahi katoa kia aroha ki o ratou Minita maori. kahuri. na Tipene tahatika.

"kua tae mai a Kawana Kerei, ki Waikato nei, i tae tonu mai ia ki Ngarua-wahia nei; i te toru o nga ra o hanueri: no te waru o nga ra, no tua i te parakuihi, ka timata te korero, a ahiahi noa. he korerotanga nui tenei, nuiatu te pakeke; o te tahi o te tahi: i taea katoatia hoki nga painga, me nga kinonga. a kihai rawa tetahi wahi o te kingitanga i paingia e kawana, kia iti nei, kore tonu. kahuri.

Ko nga korero, me nga kupu ka tuhituhia ki raro iho nei he mea whiriwhiri, he mea kowhiti mai no roto i nga reta i tuhituhia e nga Minita e mau nei o ratou ingoa i raro iho nei i tuhituhia e ratou mo nga mahi me nga kupu a nga iwi o te Motu nei I timata mai i te whakatuunga o te kingitanga, tae noa mai ki te whawhai ki Taranaki,

"He reta na Wiremu, Pihopa o Whaiapu, I tuhia ki Akarana, Hune 4 1861.

Kua korero, kua rongo hoki tatou, i nga mahi whakamamae i te ngakau, mo nga ritenga o nga tangata maori, E rite ana taku ki ta te Komiti o to tatou Hohaieti; ki ta te Wiremu Matenga, ki ta te Pihopa hoki o Nui tireni, ki ta te huihuinga katoa ano hoki o nga Minita, me ta te Runanga nui ano hoki o Nui tireni, kua mau te rongo o te whawhai ki Taranaki, kua hoki atu te nuinga o nga hoia ki Akarana, i naianei, ko te whakaaro o te Kawana kua ahu atu ki nga iwi o Waikato, mo enei mea e rua, tua tahi, He tokomaha nga tangta o Waikato ki runga, i uru tahi me nga iwi o Taranaki ki te whawhai ki te Kawanatanga, Tuarua, ko Waikato te nohoanga o te Kingitanga, ko te whakaaro tenei a te Kawana, kia whakamutua e nga iwi o waikato te mahi Kingi; kua tuhituhi atu a te Wiremu Matenga, me etahi o nga hoa aroha tangata maori kia ratou, kia whakamutua tera ritenga, kia whakahoa mai ki te Kawanatanga. ko te Para Minita kua riro atu ki Waikato, i enei wiki e toru kua mahue ake nei, ki te korero ano kia Wiremu Tamihana Tarapipipi, koia nei te tino tangata nui rawa, o te Kingitanga; kei te taha tatou o te he i tenei taima, a e pai ana ko etehi e pupuru ana ki te Kingi Maori. ko e tehi kei te kawanatanga, ko e tehi whakaaro a nga tangata e hiahia ana ki te whawhai, e mea ana, kia patua noatia iho nga tangata noho noa iho; no te nota ki te hautu, otiia ko ta matou whakawhirinakitanga kei a Ihowa, koia nei te kai whakatikatika i te ngakau o te tangata, ka huri te nei

He reta na te Ahiwera, i tuhia ki Taupiri, i a Mei. 30 1861. "He iti te kanapatanga kei te taha o te Rangi, otiia he kapua ano e iri maira i runga o Nui Tireni, i Waikato hoki. kua tohe au kia Wiremu Tamihana, kia Ngati Haua, kia whakaae kia whakakahoretia te kara, kia whakamutua ranei te ingoa kingi. ko Waikato ano hoki i pena, e kore rawa ratou e pai kia whakakahoretia, ha [?]nga ma te ringaringa kaha, i kimi tetehi rangatira kiau kei te whakarite matou i e tehi ture pai mo matou, ko tana kupu kiaau, me ture ano mo matou, kia ahatia te kara, hei tohu tena kia kaua nga whenua e hokona, e hara i te whakakahore i a te Kuini, ko te kupu katoa mai tenei a nga rangatira, i te kinga mai kiaau mo taua mea, i ki mai a Wiremu Tamihana kiaau, l mua i tona haerenga ki Taranaki, l mea ia ko tona haere he hohohou i te rongo, he wehewehe, he tuku i te wahi o te Kuini i whawhaitia. ko ana kupu e nei, ki te kite au i te wahi papaku ka keria e au, ki te mea kaore ano i uruhohonu te whawhai ka kaharawa au ki te wehewehe, ki te whakakahore, ko te whenua ma te Kuini e whakawa, tona taeuga ki Taranaki. ki atu ana ia ki te Tianara kia mutu te whawhai, mo nga ra e toru, ka pai tenei, ka huihuia e ia nga Iwi katoa, o Wiremu-Kingi, te Rangitake, me tona Iwi, a te Atia a, a Hapurona, a Rewi, me tona Iwi no Waikato. a Epiha, Rangatira, a Ngati-Maniapoto, no Kawhia no Mokau, a Ngati Ruanui, no te tonga, maku e korero atu e tehi o nga korero a Wiremu Tamihana, ki enei Iwi, na Heta Tarawhiti, Minita i homai kiaau, koia hoki i ngarea utu e au kia kite ia w. tamihana, i tona hokinga mai i taranaki,

wi tamihana,- ko te take i haere mai ai au ki konei he kawe mai i nga kupu a nga Minita, a nga Maori hoki, ko te take tenei i haere mai kia kite i waitara, kia kite hoki i te rangatira, o te whawhai, ia koe hoki e te Rangitake, kia mohio ai au ki te take o tenei whawhai.

w. kingi, E hara iau te whawhai, e hara i waitara, nau

w. tamihana, nau te whawhai, nau waitara.

wiremu kinngi, nau ano.

w. tamihana, he mahunga to te tangata, he waewae, he ringaringa, ko waikato he waewae, te tikanga o taku e ki nei kei a koe waitara.

wiremu kingi, kokoe ano te mahunga.

w. tamihana, kokoe ano ranei te mahunga.

wiremu kingi, Ae, ko ahau te mahunga, noku waitara, naku te whawhai. ara; kia koe waitara.

w. tamihana, e kite ana koe i oku ringaringa, e kopi ana, e kore e tukua te wai kia rere, ki te mea au i tenei, ara, ki te whakatuwhera ka rere te wai, me pewhea e tika ai tau homaitanga i waitara kiau.

wiremu kingi, ko taku hoatutanga he hoatu marama, e kore ano au e hamumu atu a muri nei

Hapurona, e taku teina, ko te kupu ano tenei kei ta wiremu kingi, e whakapuakina.

w. tamihana. ka tahuri ki waikato. kati te whawhai kia te Atiawa kati te whawhai kia Ngati Ruanui, ko taua kupu ano te whakamutunga ko Ngati Maniapoto, kati te whawhai.

Rewi, rangatira o waikato tenei ano tetehi kupu a tatou, kaore ano i korerotia: ko te waewae te waewae ko te mahunga te mahunga ko te Kingi te Upoko; heoi ano. kei runga ko Epiha, ko taku kei ta Rewi ano. w. tamihaua, heoi ano; waikato: hoki atu ki tou wahi, te Atiawa, hoki atu ki Mataitawa, Ngti Rnanui, hoki atu ki tou wahi. ko nga Hoia, me hoki atu ki Niu paremata, ko waitara waiho ma te ture e tiaki. haere tahi mai ana a wiremu kingi; i roto i a waikato, i te hokiuga mai i haere tonu mai ia ki Ngaruawahia ki te runanga; i reira maua tahi ko te Para i tona taenga mai i tenei wiki kua mahue ake nei; w. tamihana, ahakoa koia te tangata kaha ki te whakatu i te kingi, te kai pupuru i nga whenua kia kaua e hokona; heoi, whakahoa tonu ia ki a te kuini; i tohe tonu ia ki tona Iwi, kia kaua e haere ki taranaki; he torutoru i haere, i whai i muri i a ratou ki te hohou i te Rongo; ki te whakahoki mai i a ratou. i tuhituhi atu a te Matenga, me te Pihopa o Nui tireni; kia w. tamihana, e whakaaro ana au kei te Atua te whakaaro; e kite hoki tatou i ta to tatou atua e mea kia tatou ki to tatou lwi hoki, tenei te tehi ritenga; kua whakaritea e nga tangata maori mo ratou ano e whakaritea ana e ratou te 10 o ngara o ng-marama katoa, putanoa i nga wahi katoa o waikato, hei ra nohopuku, hei ra inoi: kia whakahokia mai te maungarongo ki Nui tireni. ko aku monita ano hoki e huihui tonu ana i nga ata katoa, i te tekau o nga haora o te ata: ki te Inoi, mo taua mea ano, ko e tehi o nga tangata kaore e inoi, i nga Inoinga o te pukapuka e whaka hua nei i te ingoa o te kuini; ka ore e pai ki te inoi mona, otiia kaore e penei i toku wahi puta noa i nga wahi o taupiri, taenoa ki Ngaruawahia, e painga ana nga Inoinga katoa mo te kuini: e kite ana hoki au ki aku monita i nga mane o nga marama katoa: e kore au e korero mo nga maniapoto; mo ngati ruanui, mera atu lwi: haunga a ngati Haua, e haere tonu ana au me aku monita ki te kauwhau ki a ratou, e pai katoa ana matou ki nga inoinga mo te kuini, mo te kawana; ka huri tenei.

"He reta na te Para Minita. I tuhia i a Hune 11, 1861.

,,Ka tahi ka huihui mai nga tangata: ki Ngaruawahia: kl te runanga. i taua ra ano, i tuhituhi au mo te taenga mai. o te reta a kawana; ki reira i te taima o te runanga: i te huakanga ake o te ata ka haere au ki te kawe i te reta a kawana: ki te rapa: i reira a w. tamihana: a w. te rangitake; me nga tangata e 300. kua huihui ki reira. mo te haerenga mai ki Ngaruawahia ki te runanga: i te ahiahi, ka hoatu e au te reta ki a w. tamihana: ka korerotia e ia ki nga, tino tangata o nga iwi katoa i huihui ki reira, i te ratapu. i kauawhau tonu au ki a ratou: i te mane, ka tahi ka haere mai ki Ngaruawahia: kua huihui hoki era atu lwi ki reira. i te turei i te wenerei i te taite ka tahi ka korero no taua ra ano ka tahi ka tino korero 1 Mo te kara kia turakina kia peweatia ranei 2 kia whaka hokia mai nga mea i murua kia utua nga mea i whakangaromia; 3 ki ta ratou whakaaro ko te timatanga o te whawhwai na te kawana; heoi ano te take i hohoro ai te kino ki taranaki; ko te haerenga o kawana me ona hoia ki reira: i penei hoki a w. tamihana. heoi ano te take i taeatu ai a waikato ki taranaki; na te rironga o te kara ki reira na nga hoia ano o te kuini i timata te whawhai ki taranaki ka whawhai ki te pa o wiremu kingi. peia ana ia i reira tahuna ake whakangaromia iho tona pa. me nga mea katoa i roto me te tangohanga o ana kau me nga tangata katoa o waitara me te tahutahunga o ratou taonga ki te ahi: na te kawana ano i whakaatu te tauira: whai kau ana i muri; i penei hoki ta ratou; me he mea kaore i muru nga hoia e kore ano hoki ratou e muru: engari kua whawai atu ratou ki nga hoia e whawhai mai ana ki o ratou hoa. ka huri tenei.

"He reta kia kawana Paraone na te Runanga i huihui ki Ngaruawahia: Hune 7, 1861.

E koro e kawana tena koe; he kupu tenei na te runaga Maori, whakarongo mai, tenei ta matou whakaaro kia rongo mai koe, korerotia mai kia matou i te timatanga te mate mo te motu nei a hei muri te whawhai, kaua e pera me te mea ki taranaki; i mahia e matou e koe hoki i roto i te pouri: ka ore matou i mohio ki te pai o tera whawhai: kia tino tupato rawa tatou i tenei taima. ko ta matou whakaaro tenei i naianei, e rongo nei matou i nga korero e ahu mai ana ki Waikato, e hiahia ana te tianara ki te whawhai ki Waikato, ki te mea he tika. tuhia mai kia mohio matou; ko te korero ki mua, mau e ata whakaaro taua mea, e rongo nei hoki matou, ki te haerenga mai o te ope ki te mahi i te rori, ki te mea hoki ka haunga he pa hoia ki te la. ki era atu wahi hoki, ko ta matou tenei kia koe: kaua e hohoro ki te whawhai kia mahara tatou ki te kupu a Hemi. kia hohoro ki te whakarongo, kaua e hohoro ki te riri. ko tenei e kawana, ta matou e whakaaro nei. mau e titiro enei mea. engari me whawhai a kupu tatou mo nga he a te maori; kia tino kitea ai te he e te kanohi' o te iti' o te rahi; e kore rawa matou e whakatika ki te whawhai ka tatari marire kia kitea e te kanohi, kia rongo te taringi, kia tino mohio hoki te ngakau; e kite nei hoki matou, ka ore he pai o te whawhai. otia e hoa, kati to riri ki nga wahi katoa o Nuitireni, me waiho ta tatou whawhai ma te ngutu anake. ki te mea kei a matou te ara he; e roa ana te taima, hei whawhaitanga ma tatou kaua ki te whawhai a te ringaringa, he ara poto tera, e kore e maha o tatou ra ki te whawhai a te Hoari. kokoe hoki te matamua o nga tama a te Atua, mau e whakaaro enei mea. kahuri.

Rangiaohia, Tihema 11, 1862.

"He pukapuka whakaatu, i te whakawakanga o te whenua o Topia-Raupatu, ko te ingoa o taua whenua ko te Hunua, i tangohia e Pahiri, a whakawakia ana ki te ritenga o te Ture: no te wha, 4 o nga whakawakanga, ka tino kitea te he o Pahiri, ka tino kitea hoki te tika o Topia; a i a Topia ano te whenaa. kauaka a Pahiri e pokanoa, a muri ake nei, kahe; no te mea kua whakaaetia e ia te whenua ki te aroaro o te Ture o te Iwi hoki. ma Tati Wharekawa e tiaki ake ake. na nga kaiwhakawa tuturu o Ngati-Haua, na te Watene, na Pirihi

Mangahoutoa, Tihema 12, 1862.

"He pukapuka whakaatu mo te whakawakanga, o Mangahoutoa. o te whenua o te Otimi-Koipu; i tangohia e Witaria, a whakawakia ana, A kitea ana tehe o Witaria, A kitea ana te tika o te Otimi, A i a te Otimi te whenua. waiho ana e te whakawa ko Paraparaunoa ko Patokatoka kia witaria. kaua a te Otimi e pokanoa ki te tango i enei whenua, kua waiho nei e te whakawa ki a witaria: kahe ia i te tute; a muri ake nei. na te watene, na Pirihi. na nga kaiwhakawa tuturu o ngati Haua.

Temaika, wahi o Kawhia, Tihema 15, 1862.

"Ko te whakaaetanga o Hetaraka raua ko Tema. "ka mea atu a hau e Tema, e pai ana koe ki a Hetaraka; ae, e kore koe e hara i muri atu i tenei haranga ou; ae. "E Tara e pai ana koe ki a Tema; ae, e whakaae pu ana koe i raro iho i te maru o te Atua, o te Hahi, o te Kingi hoki; ae. "Na, e hoa ma ki te mea ka kite koutou i te hara, korerotia ki te kaiwhakawa, ki te Monita ranei: kaua tetahi tangata e paatu ki a ia kei hinga atu te ture ki a ia, "na Hone-kiwi, kaiwhakawa. tuturu

HE PANUITANGA.

"He Ture tenei mo te wapu i Taupiri, hanueri 1, 1863."

"kati te tangata te pokanoa ki te whakawhiti hoiho kau ranei wa iho ki te tangata kotahi te ritenga. mo taua mahi; ara ko tenei tangata ka whakaritea nei: ko te taneti-Paeturi.

"Whakarongo mai e nga tangata katoa, aha koa maori pakeha ranei; ko te utu tenei o te wapu ki taupiri: mo te whakawhitinga o te kau kotahi, hoiho ranei: koia tenei, ka tohu ngia nei; kotahi hereni me te hikipene, tona utu. kahuri

"he patai atu ano ki a korua e Pita, raua ko Hone. kaore ano ranei te manu Hokioi nei i tae atu kikona? e rere porori noaatu ana iana. no te mea kihai hoki korua i rite ki o korua whanaunga e noho mai ra i te taha ki te tonga, ki te hauauru, ki te hauraro. i penei mai hoki ratou; tukua mai te hoKioi kiarere mai, he hiahia no matou ki a kite i nga korero e pewhea ana ranei. "E pai ana kia tuhituhi mai te tangata i tona ingoa ka tuku mai kiau kia mohio ai a hau ki to ingoa. kia penei menei tangata e mau nei o ratou ingoa i raro iho nei.

"Katimata i Otaki, putanoa i Waikawa, i Ohau, i Mutunoa, taeatu ana ki Waikanae.

kei Otaki ko Heremia-tetihi ko hapi-whiti ko Akapita-tetewe ko Rawiri-tetihi ko karanama-whakaheke ko hipirini-taiwaraki ko perena-tetewe ko Eria-terawaraki ko timoti-taha ko keremeta-kahiwi ko renata-tupuna ko wiremu-terangiauake ko renao ko hoani-pokai.

"kei waikawa ko kiharoa ko tereweti-tekohu ko hoani-tewhena ko henare-hoia.

"kei Ohau; ko kaperiera-mahirahi. "kei Mutunoa; ko hema-teao

"kei Waikanae kowitako-ngatata. "ka timata i Horowhenua ko rawiri-kehu ko hoani-takiari.

"ka timata i Okirihau wahi o whanganui. ko pareto-te Aonui.

"ka timata i taramah[o?]e wahi o whaingaroa, ko hakaraia-te huaki: ko wiremu-kira.

"kei mangapu wahi o haurua; ko katatore. kei rangiaohia ko tame-paoa. he pakeha.

"kei Pokeno ko Wi parinui ko hori-patawhira ko te Peti pakeha he apiha hoia

"kei kohanga wahi o Waikato ko te Manihera minita.