TE PIHOIHOI MOKEMOKE
I RUNGA I TE TUANUI.
NUMBER 1. PEPUERE 2, 1863.
E taku hoa, kowai ranei koe te kai titiro i tenei nupepa nohinohi, kauaka au e hengia, ae, he Hokioi ahau. Ehara au i te Hokioi, horerawa. E rere ana tena manu ki runga riro, mahue noa, iho te kapua; ko au ia, e rere kupapa ana i te mata o te whenua. Ko taua manu e tangi tioro ana, he whai tohu, whakaatu i te pakanga i te whakahekenga toto: - tena ko au, kahore aku tangi tioro; noho mokemoke ai au ki te tuanui o te whare, korihirihiri kau ai.
Ekore te tangata e anga nui mai te titiro ki au. Ki te tangi te Hokioi, ka whakarangona ia; ko taku korihirihi ia, e ata haere ana, koia te tau ai te titiro o te tokomaha ki au; waiho noa au kia noho i konei, haere ana te tangata. Ko te mea, e haere tonu ana taku mahi korihirihi, a ki te pai koe e toku hoa, kia turia mai ki te whakarongorongo, ka whakahuatia atu e au taku waiata mou.
E whakamataku ana etahi tangata ki au, e mea ana ano ratou, e! he Hokioi ano au, a ekore e wheau, ka ngaro taku reo iti ka puta i au te tangi tioro. Ko aua tangata e pena ana, he hunga kuare, he hunga matapo, kahua nei ratou e kite he manu, makari ake ana, he pihoihoi nei ano, e noho mokemoke ana. Ko etahi e riri kau ana ki au, e mea ana, he pokanoa taku korihirihi, me taku noho noa ake ki te tuanui o taku whare korihi ai, a epa mai ana ratou i te kowhatu, kia tinia au e te mataku, kia rere atu ai au. Te kowhatu tuatahi i epaina mai ki au na Patene, te tuarua na Rewi; a i tuturia he runanga i roto i nga wa, kia epaepaina au e ratou ki te kowhatu. Wareware noa te tini, ki te hauwarea rawa o tenei hanga o te epa kowhatu, ki tena tu manu ki te Pihoihoi, kahore nei hoki ona aha. Ko te mea, kahore aku mataku, ekore hoki a ratou kowhatu aki mai e tu ki au. Ko tenei, kua mutu te epa mai o te kowhatu e ratou, a noho pai noa iho ana au i tenei wahi; ko taku waiata ka oti te tukua e au ki nga kai ta nupepa kia rangona ai e te tini. Ko te tini o te tangata e anga ke ana te titiro i au. E tika ana. Mo teaha au kia riri kau ai mo tera? Me noho noa ake au ki te korihirihi, ahakoa te whakarongo ratou, ahakoa te kore. Ko taku horihitanga hei whakaahuareka ano moku; ki te whakarongo ratou e pai ana, ki te kore ratou e whakarongo, e pai ana ano. He mea noa ena i te Pihoihoi mokemoke.
E toku hoa, ekore koe e tu mai i kona kia korerorero taua? Uia mai nga kupu o taku tau ina waiata atu ahau ki a koe. Nei taku korero ki a koe i roto i taku tau, ko te pono.
Aumihi ana au
I te ra
Ka hua mai
Ura noa ra e
Nga puke
O tawhiti
E hora koi tai
Ko te tai
I karekare
I tara koa nge
E te taonga
Rongo nui
Kauraka ra nei
Au e he
Ngia mai
Kai te puaotanga
Ka kori
Hi ake au
Kei te ra ka mokowhiti
Ka iri
Ki te pae.
Kai te waru pakapaka
Kai te hau
Hunga e.
Ai ake taku tau
Kia mo
Iri ra
Kia eke rawa e
Ki te ti
Hi o te puke
Koi Tika koi Pono
Ko nunu
I ma e
A roharoha e
Aku pari
Rau iti
E hoa hoki au
Kia ko
A hoki koe
Ko te kohu ka mahea
I runga
O Taupiri
Ko te ropinetanga
O te papa
O te tama
E! nawai te hurihanga
I te ma
Te ki te ora e.
Ka korerotia e au nga mea katoa e mahia ana i roto o Waikato, i Nui Tireni hoki. Ki te kite au e mahi ana te Maori i nga ture pai, e noho rangimarie ana, e patu ana i te hunga tahae, i te hunga tukino, ka panuitia e au; ko reira hapainga ai taku reo kia rangona i tawhiti e nga hoa i tarawahi o te moana; otira, ki te kite au he kino i te whenua, e raruraru ana nga ture, a, e haereere noa ana nga tangata tutu, kihai i whiua, ekore e huna e ahau. Waihoki, ki te pai nga mahi o te Kawana, ka nui taku ki a ia; ko te mea ia, ko taku aroha ki te pono, ka nui rawa ake. E korero atu ano au ki nga mea e mahia ana i nga whenua ke, i tarawahi atu o te parata, na te mea hoki, he whenua iti a Niu Tireni, a ko nga mea e mahia i konei he hanga iti anake. He pai kia rongo te tangata tera ano nga iwi e hira ana te mohio i ta te Maori, tera ano nga taone e hira ake ana i Akarana, i Ngaruawahia; nga kingi e nui ake ana i a Matutaera, nga hoia e nui ake ana i nga hoia maori.
Nei ano tetahi o aku mea e whakaatu ai au: - Ka whakapuakina e ahau nga mea katoa e tuhituhia mai ana ki au, ahakoa pai aua pukapuka, kino ra nei, ka whakahuatia e au i roto i taku tau, a, ka tukua e au kia panuitia e nga kai ta nupepa. Ki te tika nga pukapuka, ki te pono nga kupu o roto, ka taia kia mohiotia ai e te tangata te pono, me te tika o aua mea; waihoki, ki te mea e he ana e tito ana, ka taia ano, kia matauria ai e nga tangata katoa te he me te horihori, kia marama ake ai te pono, i tona whawhaitanga ki te he. Ki te he te tangi o te Hokioi, e taea ano te patu e tera mea iti e te Pihoihoi ina pono tona korihitanga. Ko nga mea enei e kapea ki waho ko nga pukapuka tuhituhi, kahore nei he hua o roto kahore nei e manakohia e te tangata, ekore hoki era e tirohia, ahakoa pono, ahakoa teka.
TE KINO O TE MAHI KINGI.
Kua kite iho matou i te pukapuka a Matutaera ki a Kawana, i taia ki te "Hokioi" i te 8 o nga ra o Tihema 1862. Tenei te korero o taua pukapuka: -
"Ekoro, kei te moteatea ahau ki to kupu whiu moku. Ka hua au me waiho atu i to taua hoa i a Kawana Paraone te totoa o te kupu. Ko koe ra kia ata hurihuri marie, kia tino tumuaki toku he, hei reira koe ka hamumu ai i tena kupu. He tamariki koe? Tena koa. Kowai te tangata, Pakeha ranei i mate i taku maunga ati i enei patu, e tau ai to ki, tera ano e whiua au a tona ra? Heaha te take i penei ai koe? Tena koa; waiho ma te Atua au e whiu mo aku hara katoa; e ki nei koe, he hara taku. Mo te Rangatiratanga ranei, mo te aha ranei?"
Na, i roto i tenei pukapuka e patai ana a Matutaera ki te kino i mahia e ia, i tau ai te kupu whiu mona. E aku hoa, me ata whakaaro marie tatou kia kitea ai te nui o tana kino.
He hanga nui ina kingi te tangata, kia whai hoia mau ringaringa hei tiaki i te ao i te te po; kia noho ki roto ki te whare nui whakaharahara; kia whai tangata hei ngaki i tona whenua; kia whai tangata tahu kai mana; kia haereere ai ia ki nga tauwhenua kia whakaekea mai ki runga ki a ia te mana me te matenui e te iwi. Ko te mea ia, he mahi tuturu ano ta te kingi; a, ki te hapa taua mahi i a ia, ekore ia e tau kia tu hei kingi. Ki te tohe tonu ia ki te whakahua i tona ingoa kingi, a paraparau kau ia hei kingi, - mai raia, kihai i oti i a ia, kihai ranei i taea e ia te whakaoti nga mahi i whakamotuhaketia mo te kingi, - ka whiua tikatia ia e te Atua, e te tangata.
Na, heaha te mahi ma te kingi? Ko nga Karaipiture e whakaatu mai ana ki a tatou. Tenei te kupu o te Atua ki nga kingi o Hura: - "Whakaritea te whakawa, kia tika, whakaorangia te tangata e pahuatia ana i roto i te ringa o te kai tukino, kaua e whakatetetetea, kaua e whakatupuria kinotia te manene, te pani, te pouaru kaua ano hoki e whakahekea te toto hara koe." Heremaia 22-3.
E hoa ma, e oti ana ra nei enei mea i a Matutaera? E whakaritea ana te whakawa, e ia? E whakaorangia ana te tangata e pahuatia ana i roto i te ringa o te kai tukino, e ia? Kua rongo katoa tatou ki nga hoiho, ki nga kau, ki nga taonga i murua i nga Pakeha e noho ana i Waikato: - i murua hetia e ai ko te kupu a Matutaera ratou ko tona runanga. Kua whakaritea te whakawa e Matutaera? Kua oti ra nei te whiu e ia te hunga mahi i te he? Kahore. Te takoto mai nei ano i te ringa o te tangata tukino nga taonga i murua hetia; a kata ana ki a Matutaera, ki tona runanga, ki ana ture.
Tera, i ona wa, he kingi no tetahi iwi kuare, a pehia katoatia ana e ia nga tahae; nga kai muru, ngaro whakarere. I te pito whakamutunga o tona kingitanga, ka whakatarea e ia nga poroporo koura ki runga ki te peka rakau, i te taha o te ara, tare tonu mai i reira mate noa taua kingi, ta te mea he nui no tona tika, whakamataku katoa te tangata, te toro atu te ringa kia kaiatia. He kingi ia, e aku hoa, i whakarite i te whakawa, i te tika. E taea ana e Matutaera tenei? E whakatarea ra nei e ia nga poroporo koura ki Maungatautari, ki Rangiaowhia ki tetahi atu ra nei wahi i roto i nga rohe o tona kingitanga? Mei whakatarea e ia nga hu tawhitowhito, ko te aonga ake o te ra riro ai i te kaia, a ko te tangata i kaiatia ai horerawa e pangia e te whiu. E hoa ma, whakarongo mai ki te korero mo tetahi atu kingi. Tera he tangata raua ko te tamahine e haere ana i te ara, ko te kotiro i mua, ko te tangata ra i muri. Te koke mai ra he tangata i runga i te hoiho, tutataki ana ki te kotiro ra, ka peke ki raro, ka reia, he mea kia taea ai e ia. No te taenga ake o te papa, ka oma te tangata ra; ko te inea ia, i mohiotia taua tangata, a hopukia ana e nga whanaunga o te kotiro ra. I mea ratou kia turia he whakawa mona ki te ritenga o te ture, a ki te kitea tona he, ma te ture e whiu. No te hopukanga, ka karanga ia, he hoia ia no te kingi, a ka pekea mai e ona hoa - he hoia ano hoki ratou no te kingi, - tangohia ana i runga i te mana o taua kingi, kei whiua ia mo tona hara.
He kingi pai ra nei taua kingi? I whakaritea ra nei e ia te whakawa, kia tika? I whakaorangia ra nei e ia te tangata i pehia hetia? Kaore ra nei ia i whakatetetete ki te manuwhiri, te pani hoki? E hoa ma, ko te whenua i puta ai tenei he, ko Whanganui a, ma koutou e ata tapu i te ingoa o tenei kingi. Ko nga mea enei e whiua ai taua kingi a tona ra, ki te tohe tonu ia ki tana mahi he.
Otira e ki ana koutou - "He tamaiti ra ia; e iti ana ano te mana Maori; tenei ake ina nui te tupu, ka whakaputaina te whakawa, ka pehia te kino." Ko te mahi ma te kingi, ehara i te mahi ma te tamariki. Ki te mea he tamaiti a Matutaera, ekore ia e tika hei kingi. Ki te mea e haere ana i te kainga he kuri haehae, e tukua kia arahina e te tamaiti nohinohi, kaore hoki te reo o te taitama ra e whakamana e te kuri. Ko nga hiahia o te tangata; me a ratou mahi he, ki a ratou ano, e penei ana me te kuri haehae, a, ko te mahi tenei ma te kingi he pehi iho i a ratou. Ko matou e noho ana i tenei motu, ekore e whakaae kia waiho i te tamaiti hei kingi, kei pau matou i tenei kuri haehae. Na ka kite koutou, e aku hoa, he mana ra nei ta Matutaera hei pehi i nga hanga kino pera me te he i Whanganui, me nga he hoki i roto o Waikato, kahore ra nei, me he mana tona, nui atu tona he ekore nei ia e pehi i aua kino; ki te mea kahore ona mana, ona kaha ki te pehi i aua kino, he he nui tona, e tohe huhuakore nei kia karangatia noatia ia hei kingi.
TE KORERO A RATA RAHONA MO NGA MATE I PA KI NGA MAORI
I te putanga mai o te rongo kua pa te taru kino nei te karawaka ki nga iwi o Hauraki, puta ana te hiahia o Te Kawanatanga kia tonoa tetahi rata tino tohunga ki te tirotiro i era wahi, me kore e mariri te mate i a ia.
"Me anga to haere ki Waiau, ma te tima atu," e ai ta te pukapuka o Te Kawanatanga whakaatu korero mai ki au, i taku whakaritenga ki tenei mahi, "tirotirohia nga tangata o Waiau o Manaia hoki; muri iho me eke koe ki runga ki tetahi kaipuke e rere ana ki Piako, ka tirotiro i nga kainga o taua awa, a Peria atu, me nga kainga o te takiwa i waenganui o Peria o Otawhao. Kia kaha koe ki te mahi i nga turoro me kore e ora nga mea mate. Mau e whakaatu atu ki nga tangata maori nga mea e tu ora ai te tinana, ara, ko te horohoroi tonu i te kiri, ko te kakahu i nga weruweru e tau ai ki te ahua o te ra, ko te whakapai hoki i nga whare, me te whakaaro ano kia hauhau tonu."
No te 14 o Noema i rere ai ahau ki Waiau, i te tima "Tasmanian Maid": i tukua mai etahi rongoa ma nga turoro: i whakaritea mai hoki tetahi tangata hei kai-whakamaori moku. Tae rawa atu ahau ki Manaia kua hihinga ke nga tangata i taua taru; hoko tahi ma rua nga tangata i ngaro rawa atu i taua mate i te karawaka, a tokorima pu nga tangata i rokohanga atu e takoto ana. I Hauraki, i Hohoeka, i Matamata, takitahi nei ano nga tangata i pangia e taua taru, a kahore ano he tangata i mate. I ahua ngawari te panga o tenei taru ki nga tangata, tera atu ano te karawaka nanakia rawa.
I te panga mai o taua mate, ka timata te mamae i te rae, muri iho he kirika, a ngoikore noa iho te turoro. Ka ngaro te mamae me te kirika, ina inu te turoro i te wai, ko te mea ano tenei e minaminatia ana. He mea ka ngaro te toimahatanga o te kirika, ka ahua matutu te mate o te tupapaku, kaua e whakatikia ki nga kai whakakaha e manakohia ana, no te mea, ko te matenga tena e marere rawa atu ai. Ko nga kai kino ma te turoro, he riwai, he kaanga; engari ano te waiu, te paraoa, te heko, te ararutu ranei, me nga hupa hipi, piwhi ranei, me te kawe, te hua i manu, te ika ranei. Me kai nga tupapaku i etahi o anei kai i te matututanga o te mate, penei, kua ora pea etahi, ko tetahi mea tino tika, he ata horohoroi i te tinana ki te wai pumahana i nga ra katoa, ka tuku ai te turoro kia noho tahi ko tetahi hoa ki roto ki te whare mahana, paoa kore.
He taru ke tenei, he puku. Ahakoa ata haere, nui atu tona kino i te kirika ana pa ki te tangata; a he tokomaha nga tamariki e whakahiotia ana e taua mate, e pa tonu ana hoki ki nga whanewhane o roto. E kore e ngaro te panga ki te tamaiti, i te nui o te kopu, i te wharowharo tonu, i nga puku e kitea ano i te kaki. Ko te wa e mutu ai te ngote i te u, ko reira tino kitea ai tona panga; na te kai kino, na te kore kakahu i tupu kino ai. Kia pai nga kakahu mo nga tamariki i nga rangi matao, a kia mahara ano ki te whakamahana i te kaki, me te uma i nga ata, i nga ahiahi kei werohia e te anu. I te wa e mutu ai te kai u me whangai tonu te tamaiti ki te waiu kau, nanenane ranei, hei muri mai ki te waiu whakananu ki te paraoa, ki te heko, ki te ararutu ranei, hei muri rawa mai ki te taro tuku ki te wai wera, a ka tupu te tamaiti, ka kaha, ki te hua manu, ki te piwhi, noa, ki te ika hoki. Te kai kino ma te tamaiti he riwai, tetahi kai kino whakamate hoki, he kanga kopiro. Kia mahara ki te ata horohoroi i nga tamariki i nga rangi katoa. Ki te kore e whangaia nga tamariki ki nga kai pai, hei whakakaha, i te ohinga ai, era ano te nuinga e mate i te wa e tupu ai ki te pakeketanga, te tukunga iho he mate mo te iwi maori, no te mea e u ana nga weri o te mate o nga matua, tuku iho ki nga uri. Mehemea e tino hiahia ana te iwi maori kia whakatupuria ratou kia purero ake, ngakia te witi me era atu kai pai. Whakatupuria te kau me te nanenane kia whai waiu ai ma nga tamariki; me tahuri ano ki te whakatupu manu pakeha kia whai kai ai ki nga hua; me whakatupu hoki i te hipi noa hei kai. Ko nga kinaki pai he tote he huka.
Na Te RAHONA,
Rata.Akarana,
Hanuere 5, 1863.
OTAWHAO:-
I TAIA KI TE PEREHI O TE KURA.
1863.